Krzyże – rodzaje, pochodzenie, znaczenie

ANCH – Znany także jako krzyż egipski lub klucz Nilu. W starożytnym Egipcie był powszechnie występującym symbolem życia. Symbolizował słońce wypuszczające promienie.

Z czasem nadano mu łacińską nazwę crux ansata („krzyż z rączką”).
Stosowano go w chrześcijaństwie za czasów Jezusa Chrystusa.

RĘCE BOGA – Symbol znany z naczynia z Białej koło Łodzi, używany współcześnie przez część rodzimowierców słowiańskich.

SŁONECZNY – Znany też jako krąg słoneczny lub krzyż Odyna, ponieważ w mitologii skandynawskiej Odyn (Wodan) symbolizowany był przez krzyż wpisany w okrąg. Jeden z najstarszych symboli solarnych Indoeuropejczyków – powszechnie występujący u Celtów (od niego wywodzi się bezpośrednio krzyż celtycki).

CELTYCKI – Czteroramienny krzyż wpisany w okrąg. Występuje na terenach niegdyś zamieszkanych przez Celtów, ale również w pozostałej części Europy. Bywa utożsamiany z przedchrześcijańskim krzyżem słonecznym. Wykorzystywany jest również przez ruchy neonazistowskie i rasistowskie.

CELTYCKI WYSOKI – Wolno stojące kamienne krzyże celtyckie, które występują na Wyspach Brytyjskich, zwłaszcza w Irlandii na cmentarzach i przy kościołach.

SWASTYKA – Przedwedyjski symbol szczęścia, pomyślności. Występujący w wielu rejonach świata, szczególnie rozpowszechniony w wedyzmie, hinduizmie jak i słowiańskiej wierze. Po roku 1939 na Zachodzie kojarzony zazwyczaj z nazizmem.

GRECKI – Crux immissa quadrata. Znany tez jako krzyż klasyczny, gdzie belki są równej długości. To jeden z najbardziej znanych symboli przedchrześcijańskich. Ramiona symbolizują cztery strony świata: belka pionowa obrazuje działanie łaski, pozioma przenikające działanie człowieka. Był podstawą planów architektonicznych sakralnych budowli w starożytności i średniowieczu.
.

JEROZOLIMSKI – Jeden z najstarszych symboli chrześcijaństwa. Symbol Ziemi Świętej. Symbolizuje 5 ran Jezusa. Istnieją także inne interpretacje, np. cztery strony świata (małe krzyże) odkupione przez śmierć krzyżową Chrystusa (duży krzyż). W Cesarstwie Bizantyjskim i pierwotnym chrześcijaństwie był niejednokrotnie wpisywany w koło, które miało reprezentować wszechświat. Krzyż Chrystusa spinałby wtedy ekstremalnie oddalone od siebie niebo i ziemię, ludy i kraje. W czasie wypraw krzyżowych być może oznaczał cztery ważniejsze kraje katolickie biorące udział w wyprawach: Francję, Niemcy, Królestwo Obojga Sycylii i Anglię. Krzyż bywa też nazywany kosmicznym. Dzisiaj używany jest jako oficjalny symbol Kustodii Ziemi Świętej.

CHI RHO – Krzyż złożony z dwóch liter greckich Χ (chi) i Ρ (rho), od których zaczyna się słowo Chrystus (Χριστος). Znany też jako Chrismon (od wyrażenia „monogram Chrystusa”) lub krzyż Konstantyna, ponieważ ten cesarz używał symbolu chi rho jako swojego godła.

ŁACIŃSKI – Krzyż chrześcijański lub crux ordinaria (krzyż zwykły). Poziome ramię jest krótsze i znajduje się w górnej części belki pionowej. Belka pozioma symbolizuje podniesienie natury ludzkiej do uczestnictwa w życiu boskim. Według tradycji jest narzędziem tortur Chrystusa.

PATRIARCHALNY – Zwany też kardynalskim. Przypomina tradycyjny krzyż łaciński z jedną dodatkową, niedużą poprzeczką powyżej. Używali go patriarchowie i arcybiskupi we wczesnym okresie chrześcijaństwa. Od niego bezpośrednio wywodzi się krzyż prawosławny, któremu dodano jeszcze jedną ukośną poprzeczkę poniżej oraz krzyż papieski z dodatkową poprzeczką u góry. Czasem utożsamia się go z krzyżem lotaryńskim.

PAPIESKI – Forma krzyża patriarchalnego z jeszcze jedną niedużą poprzeczką u góry. Trzy poprzeczki krzyża reprezentują potrójną rolę papieża w Kościele katolickim jako Biskupa Rzymu, Patriarchy Zachodu i Następcy św. Piotra.

PRAWOSŁAWNY – Używany przez prawosławne Kościoły chrześcijańskie. Na Zachodzie zwany czasem krzyżem słowiańskim. Górna poprzeczka symbolizuje tabliczkę nad głową Chrystusa, środkowa belkę, do której przybito jego ręce a dolna podpórkę na nogi. Podpórka zwrócona jest w górę w kierunku „dobrego łotra” i wskazuje mu niebo, a „złemu łotrowi” – piekło. Wywodzi się z krzyża patriarchalnego.

KRZYŻ WIDLASTY – Crux furca, znany jako gotycki krzyż w kształcie litery Y. Znany tez jako krzyż bolesny i krzyż łotrów. Od czasów średniowiecza przedstawiany jest jako symbol Trójcy Świętej. Był pierwotnym znakiem symbolizującym tchnienie w wodę chrzcielną. Prawdziwe znaczenie tego znaku kryje się w aluzji do drzewa życia.

LOTARYŃSKI – Zwany też litewskim lub jagiellońskim. Używany w heraldyce. Przypomina krzyż patriarchalny, ale zazwyczaj jego poprzeczne ramiona są bardziej rozstawione w górę i w dół. Używany również jako symbol opieki nad chorymi na gruźlicę.

ŚW. PIOTRA APOSTOŁA – Odwrócony krzyż łaciński, poprzeczna belka znajduje się w dolnej części belki pionowej. Symbol męczeństwa świętego, ukrzyżowanego głową w dół.
Znak używany przez sekty satanistyczne, będący odwrotnością pierwotnego znaczenia.

LILIOWY – krzyż liliowy powstał z połączenia krzyża greckiego i majuskuły M, oznaczającej imię Maryi. Był symbolem hiszpańskich zakonów rycerskich z Alcantary (zielony) i Calatravy (czerwony)

MALTAŃSKI – Używany przez Zakony Szpitalników tj. Joannitów i Lazarytów. Obecnie używają go także różne organizacje charytatywne oraz Morska Służba Poszukiwania i Ratownictwa. Umieszczony jest także na monetach 1 i 2 euro z Malty.

HUGENOCKI – Powstał w XVIII w. w południowej Francji jako znak wiary wyznawców kalwinizmu (hugenotów) w czasie prześladowań religijnych. Współcześnie znajduje się w logo francuskiego Kościoła ewangelicko-reformowanego; jest także używany przez organizacje i wspólnoty kalwinistyczne w różnych krajach świata.

KRZYŻ ŚW. ANTONIEGO PUSTELNIKA, TAU – Crux commissa, belka pionowa złączona z poprzeczną belką nałożoną na pionową. Belka pozioma oznacza strefę nieba, pionowa strefę wody. W starożytności był znakiem świętym, oznaczał centrum świata. Symbolizował siły słońca panującej nad wszystkim. Dla ludów staroamerykańskich był symbolem deszczu13. Nazywany jest także krzyżem św. Antoniego, ponieważ w ikonografi i chrześcijańskiej przedstawiany jest jako atrybut św. Antoniego Pustelnika.

MARYNARSKI – Krzyż stylizowany na kształt kotwicy okrętowej. Zwany krzyżem św. Klemensa.

SKANDYNAWSKI – Używany w weksylologii jako główny element flag państw skandynawskich. Znany też jako krzyż nordycki.

ŚW. ANDRZEJA APOSTOŁA – Crux decussata – krzyż dziesiętny, ukośny. Dwie belki skrzyżowane w formie litery X. będąca jednocześnie pierwszą literą greckiego słowa Χριστος. Kształtem przypomina drzewo męki na którym święty poniósł śmierć. Był częstym motywem wczesnochrześcijańskiej ikonografii. Licznie stosowany jest w heraldyce i weksykologii. Kształt tego krzyża mają m.in. znaki drogowe przy przejazdach kolejowych.

ŚW. JAKUBA – W kształcie miecza, z belką poprzeczną i rękojeścią (zwieńczeniem) nawiązującymi do kwiatów lilii.

ŚW. JERZEGO – Używany w narodowych flagach Anglii i Gruzji.

SERBSKI – Używany w narodowym herbie Serbii.

MACEDOŃSKI – Krzyż veljuski używany przez Macedoński Kościół Prawosławny.

CZERWONY KRZYŻ – Jest to symbol organizacji Międzynarodowego Czerwonego Krzyża. Wywodzi się od krzyża umieszczonego na fladze Szwajcarii. Niegdyś powszechnie używany jako symbol opieki medycznej, obecnie jego użycie ogranicza się do organizacji Czerwonego Krzyża i wojskowych służb medycznych.

STRZAŁOKRZYŻ – Symbol używany przez Strzałokrzyżowców

BRYGIDY –  (eng. Bride’s Cross) – jest to równoramienny krzyż tradycyjnie tkany ze słomy (lub szuwarów) na cześć irlandzkiej świętej Brygidy.

BURGUNDZKI –  Różniący się od krzyża św. Andrzeja tylko tym, że ramiona krzyża nie są gładkie, lecz ukazują sęki na gałązkach, Krzyż Burgundzki pojawił się po raz pierwszy ok. r. 1408 na sztandarach księcia Burgundii, który walczył po stronie Anglików w czasie wojny stuletniej.

Krzyż burgundzki stosowała na sztandarach polska piechota w okresie Potopu szwedzkiego w XVII wieku.